.

Z cyklu Portrety: Profesor Julian Lambor

prof. Lambor

Profesor Julian Lambor (1901-1973) - wybitny hydrolog, hydrotechnik, pedagog, profesor Politechniki Warszawskiej, dyrektor Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego, członek-korespondent PAN.

Urodził się 15 stycznia 1901 r. w Krakowie. W roku 1925 ukończył Politechnikę Lwowską z tytułem inżyniera hydrotechniki. Po skończeniu studiów (do 1928r.) pracował jako inżynier odcinka w Śniatyniu, zajmując się karpackimi dopływami Wisły i Dniestru, a następnie (do 1934) kierował regulacją Wisły w Okręgowej Dyrekcji Dróg Wodnych w Toruniu oraz Państwowym Zarządzie Wodnym w Tczewie. W latach 1934-1938 obejmował stanowisko kierownicze w Państwowym Zarządzie Wodnym w Stryju. Tuż przed II wojną światową przeniósł się do Warszawy, gdzie spędził okupację zajmując się między innymi (w konspiracji) zagadnieniami gospodarki wodnej i dróg wodnych na terenach Ziem Zachodnich. Tematykę tę rozwijał po wojnie, doprowadzając między innymi do uruchomienia dróg wodnych, portów śródlądowych i stoczni na terenach przyłączonych do Polski po wojnie. W tym czasie publikował i wykładał hydrologię i budownictwo wodne w Szczecinie i Poznaniu. W 1948 r. za pracę Projektowanie kierunków trasy regulacyjnej rzek i zastosowanie krzywych transcendentalnych uzyskał doktorat na Politechnice Wrocławskiej.

Wybitne osiągnięcia naukowe i wdrożeniowe w hydrologii i gospodarce wodnej doprowadziły do objęcia przez profesora Lambora stanowiska dyrektora Państwowego Instytutu Hydrologiczno-Meteorologicznego (PIHM) w Warszawie (1949). Profesor Lambor znacząco rozwinął działalność PIHM, doprowadził do rozbudowy służby hydrologicznej, zaplecza technicznego i badań naukowych w Instytucie. Dzięki jego pracy PIHM stał się uznaną w Polsce i na świecie placówka naukowo-badawczą. W 1953 roku objął Katedrę Dróg Wodnych i Regulacji Rzek w Politechnice Warszawskiej, gdzie rok później uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego.

Wszechstronne zainteresowania naukowe profesora Juliana Lambora koncentrowały się między innymi wokół zagadnień zjawisk lodowych, budowy i eksploatacji dróg wodnych, prognoz hydrologicznych, wielkich wód, gospodarki wodnej, żeglugi śródlądowej i wielu innych tematów związanych z hydrologią i wykorzystaniem zasobów wodnych. Profesor Lambor jest autorem wielu publikacji z zakresu hydrologii publikowanych w Polsce i za granicą, m.in. Geneza lodu prądowego i jego pojawienie się na rzekach środkowoeuropejskich zlewiska Morza Bałtyckiego (1948), rozdziały w pracy zbiorowej Drogi wodne (1948), Hydrologiczna miara żeglowności rzek – praca habilitacyjna na PW (1951), Związki charakteryzujące największe opady na ziemiach polskich (1952), Obliczanie prawdopodobieństwa pojawienia się deszczów nawalnych w Polsce (1953), podręczniki Metody prognoz hydrologicznych i Gospodarka wodna na zbiornikach retencyjnych (oba 1962). Pod koniec życia opublikował klasyczny podręcznik Hydrologia inżynierska (1971).

Profesor Lambor zaangażowany był również w działalność Komitetu Geofizyki właściwie od momentu powołania Polskiej Akademii Nauk (1951) i Wydziału III. W 1953 współtworzył kwartalnik Acta Geophysica Polonica, a od 1956 do 1965 pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Geofizyki PAN.  

Zmarł w roku 1973 w wieku 72 lat. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

dr hab. inż. Krzysztof Kochanek

Bibliografia

1. Mikulski, Z. (2001), Profesor Julian Lambor (1901-1973): w 100 rocznicę urodzin, Przegląd Geofizyczny, t. Z. 1-2, s. 119-130. 

 

.

Badania hydrologiczne w Polsce od początków do lat 70-tych XX wieku

Pierwsze zapisy o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologicznych i meteorologicznych na obszarze Polski i Litwy są dziełem Jana Długosza (XV w.). Opisy te zostały wzbogacone i kontynuowane przez Macieja z Miechowa, rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Rozwój hydrologii na ziemiach polskich rozpoczął się od momentu rozpoczęcia pomiarów stanów Wisły w Toruniu, tj. od XVIII wieku. W XIX wieku obserwacje te stały się systematyczne, także w innych stacjach wodowskazowych na Wiśle. Na obszarze trzech zaborów powstały instytucje, których zadaniem było badanie stosunków wodnych na obszarach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, organizacja sieci pomiarowo-obserwacyjnej oraz badanie dróg wodnych. Szczególną rolę odegrała Sekcja Hydro-Techniczna w ramach Towarzystwa Technicznego we Lwowie, a następnie Krajowe Biuro Hydrograficzne, gdzie badania z zakresu hydrologii prowadził m.in. R. Iszkowski. Po odzyskaniu niepodległości, w ramach Ministerstwa Robót Publicznych, utworzono Wydział Hydrograficzny, przemianowany później na Centralne Biuro Hydrograficzne, którego zadaniem była odbudowa sieci pomiarowo-obserwacyjnej oraz kształcenie specjalistów z zakresu hydrologii i inżynierii wodnej. W 1926 roku Biuro stało się  członkiem Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej. W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku w Politechnice Warszawskiej ukazał się wielotomowy podręcznik „Hydrologia” autorstwa M. Rybczyńskiego, K. Pomianowskiego i K. Wóycickiego. W latach trzydziestych oraz po wojnie aktywną działalność z zakresu hydrologii, hydrografii i budownictwa wodnego rozwinęli także m.in. A. Rundo i T. Zubrzycki.

Po II wojnie światowej powołano Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny (PIHM), który zajął się odbudową sieci pomiarowo-obserwacyjnej, archiwizacją materiałów hydrologicznych i organizacją osłony hydrologicznej obiektów gospodarki narodowej.  Głównymi ośrodkami kształcenia z zakresu hydrologii i hydrografii stały się Politechnika Warszawska, Uniwersytet Warszawski (UW) oraz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW). Dokonania z zakresu morfologii jezior miał wówczas J. Kondracki, światowej sławy specjalista z zakresu geografii fizycznej, kierownik Katedry Geografii Fizycznej na UW. Szczególną postacią w okresie przed- i powojennym był K. Dębski, który podejmował szeroką działalność naukową z zakresu fizyki wody (krążenie wody w przyrodzie, opady, parowanie), hydrometrii, potamologii, rumowiska rzecznego, statystyki i budownictwa wodnego oraz działalność organizacyjną – przed wojną był członkiem Towarzystwa Geofizyków, po wojnie został kierownikiem Zakładu Budownictwa Wodnego i Hydrologii na SGGW, a w późniejszych latach także wicedyrektorem PIHM.

W roku 1951 rozpoczął swą działalność Komitet Gospodarki Wodnej w nowo powstałej Polskiej Akademii Nauk. W ramach Komitetu dynamicznie pracował zespół hydrologiczno-meteorologiczny pod kierunkiem J. Lambora, którego członkami byli też m.in. Z. Mikulski i L. Skibniewski. Komitet zapoczątkował serię wydawnictw „Prace i Studia Komitetu Inżynierii i Gospodarki Wodnej”. Opracowano, między innymi, takie zagadnienia jak: przepływy charakterystyczne, metodyka bilansu wodnego, stosunki wodne, denudacja terenu. Dane użyte w opracowaniu planu funkcjonowania gospodarki wodnej stanowiły przez wiele lat podstawę wszelkich obliczeń hydrologicznych w Polsce.

W 1953 roku PIHM, Polskie Towarzystwo Meteorologiczne i Hydrologiczne (PTMiH) oraz inne środowiska zorganizowały dwa zjazdy hydro-meteorologiczne poświęcone problemom suszy i powodzi. Na uwagę zasługuje rozległa współpraca naukowców, praktyków oraz instytucji reprezentujących środowiska związane z hydrologią, jak również prowadzenie przez wspomniane instytucje szerokiej działalności wydawniczej w tematyce bilansu wodnego, susz, zjawisk lodowych, wód gruntowych, gospodarki wodnej, metod statystycznych i hydrometrycznych.

Ważnym wydarzeniem było spotkanie w Warszawie we wrześniu 1958 r. inicjujące działalność Sesji Roboczej Grupy Hydrologicznej AR Światowej Organizacji Meteorologicznej, w którym z polskiej strony wzięli udział m.in. J. Lambor, Z. Mikulski i S. Bac. Grupa ta została kilkanaście lat później przemianowana na Komisję Hydrologiczą WMO. Efektem pracy Komisji było m.in. wydanie „Przewodnika hydrologii praktycznej”.

W latach 60-tych ustanowiono Międzynarodową Dekadę Hydrologiczną w ramach UNESCO, która później prowadziła badania z zakresu bilansu wód naturalnych, oceny jakości wody, erozji powierzchniowej, wpływu gospodarki na stosunki wodne, wpływu człowieka na cykl hydrologiczny, prognoz poziomu wód gruntowych i nasilenia erozji oraz podjęła się opracowania metod dotyczących zasad i sposobów obliczania bilansów wodnych dla wielkich dorzeczy i regionów. Podjęto także działania w kierunku zacieśnienia współpracy regionalnej. Przewodniczącym Komitetu Narodowego z ramienia Polski został Z. Kaczmarek, a sekretarzem naukowym – Z. Mikulski. Współpraca środowisk hydrologicznych z różnych państw była kontynuowana także po zakończeniu programu.

W roku 1973 większość służby hydrometeorologicznej w Polsce została skonsolidowana w ramach Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Do jednych z głównym zadań służby hydrologicznej owego czasu należało opracowanie Atlasu Hydrologicznego Polski pod kierownictwem J. Stachý’ego. Atlas ukazał się w latach 80-tych i obejmował zagadnienia z zakresu klimatu, wód powierzchniowych i podziemnych, reżimu hydrologicznego, zanieczyszczenia wód, jak również plany rozwoju gospodarki wodnej w Polsce.

Znaczny wpływ na rozwój hydrologii w Polsce miał W.G. Strupczewski, światowej sławy specjalista z zakresu modelowania hydrologicznego, hydrologii statystycznej i analizie zjawisk ekstremalnych  W latach 70-tych współtworzył Pracownię Systemów Hydrologicznych w Instytucie Geofizyki PAN, w którym pracował ponad 45 lat. Należy także wspomnieć postać I. Dynowskiej, jednej z inicjatorów powstania Komisji Hydrograficznej (później Hydrologicznej) Polskiego Towarzystwa Geograficznego w latach 60-tych XX w. Była ona specjalistą m.in. z zakresu typologii reżimów rzecznych, kartowania hydrograficznego i antropogenicznego oddziaływania na stosunki wodne. Osobą mającą znaczne zasługi w rozwoju hydrologii w Polsce była także M. Ozga-Zielińska, specjalista z zakresu ochrony i kształtowania środowiska oraz gospodarki wodnej, w szczególności zjawisk ekstremalnych i budowli hydrotechnicznych oraz analizie statystycznej ciągów pomiarowych.

Dzisiejsze osiągnięcia specjalistów z zakresu hydrologii i meteorologii w Polsce są pochodną wielu pokoleń oddanych naukowców i praktyków, których wszystkich nie sposób wymienić w tak krótkim opracowaniu.

Opracowano na podstawie art. Prof. Z. Mikulskiego Wkład Polaków w rozwój hydrologii i inżynierii wodnej. Początki służby hydrologicznej na ziemiach polskich.

Opracowali: dr hab. Agnieszka Rutkowska, dr hab inż. Krzysztof Kochanek

 

.

Magnetyzm ziemski

Ziemskie pole magnetyczne generowane jest w warstwie płynnego żelaza na głębokościach ok. 5300-3000 km pod powierzchnią ziemi, czyli w tzw. jądrze zewnętrznym, ang. liquid outer core (patrz rysunek).

magnetyzm ziemski

Za generację odpowiedzialny jest mechanizm dynama hydromagnetycznego, co do zasady analogiczny do znanego mechanizmu dynama w prądnicy. Ruchy w jądrze ziemskim napędzane są pierwotnym strumieniem ciepła, czyli wynikającym z energii cieplnej zmagazynowanej przez planetę podczas powstawania, ok. 4.6 miliardów lat temu. Konwekcja jądrowa wygina i rozciąga linie pola magnetycznego generując prądy, które z kolei na zasadzie indukcji wzmacniają lokalnie pole magnetyczne; ponieważ konwekcja jest turbulentna, wiele drobnoskalowych zjawisk nakłada się i sumuje dając w efekcie pole wielkoskalowe. Prędkości ruchów w jądrze to milimetry na sekundę, czyli mniej więcej prędkość ślimaka, jest to jednak całkowicie wystarczające dla generacji silnego pola magnetycznego.

Posłuchaj podcastu tutaj.

Dr hab. Krzysztof Mizerski

 

 

.

Z cyklu Portrety: Profesor Edward Walery Janczewski

prof.Janczewski

 

Prof. Edward Walery Janczewski (1887-1959) - geolog ,wybitny geofizyk, nauczyciel akademicki, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie urodził się 28 lutego 1887 roku w Krakowie.

W roku 1906 zostaje studentem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, na którym zgodnie z zainteresowaniami studiuje  chemię.

W 1909 roku ze względów zdrowotnych udaje się do Szwajcarii, gdzie kontynuuje studia chemiczne, zapoznając się równocześnie z problematyką badań glacjologicznych.

W latach 1910-1914 roku odbywa  studia  geologiczne, uwieńczone  doktoratem  nauk matematyczno-przyrodniczych na Uniwersytecie w Neuchâtel (Szwajcaria).

W czasie I wojny światowej pozostający w Szwajcarii dr E. W. Janczewski prowadzi prace z zakresu geomorfologii i glacjologii, zajmując się równocześnie zagadnieniami związanymi z wstrząsami sejsmicznymi w krajach alpejskich.

Po powrocie do kraju w 1921 roku zostaje zatrudniony w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie, gdzie organizuje pracownię kartograficzną i podejmuje starania  o utworzenie oddziału geofizycznego.

W latach 1926-1928 dokonuje pomiarów grawimetrycznych (waga skręceń) na terenie wschodniego Podkarpacia i Kałusza w celu rozpoznania złóż soli potasowej. Wyniki tych prac są pionierskimi pozycjami literaturowymi z zakresu geofizyki stosowanej, wykorzystanej w celach geologiczno-poszukiwawczych.

W 1929 roku jako pierwszy wprowadza sejsmikę refrakcyjną do poszukiwań złóż gazu ziemnego na terenie miedzy innymi wschodniego Podkarpacia.

W 1930 roku z ramienia PIG bierze udział w Międzynarodowej Komisji Kartografii Geologicznej w Berlinie a następnie jako uczestnik Kongresu Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geologicznej w Sztokholmie przedstawia referat zatytułowany O stanie badań geofizycznych w Polsce.

W latach trzydziestych (1935-1937) dr  E.W. Janczewski dokonuje między innymi szczegółowego zdjęcia magnetycznego na Wołyniu, określając zasięg i zasoby, nadającego się do eksploatacji złoża bazaltów w rejonie Janowej Doliny.

Od jesieni 1937 roku do wybuchu II wojny światowej prowadzi badania grawimetryczne w celu lokalizacji wysadów solnych na obszarze Kujaw. Badania te, których wyniki uległy zniszczeniu w czasie II wojny światowej, wzbudziły zainteresowanie geologów i geofizyków niemieckich. W  latach 1940-1943 wykonali oni tysiące pomiarów grawimetrycznych, których celem było okonturowanie odkrytych przez E. W. Janczewskiego struktur geologicznych. Po zakończeniu wojny rewindykowane rezultaty tych pomiarów stały się  obiektem prac interpretacyjnych, podjętych przez polskich geofizyków i geologów.

W czasie II wojny światowej, aż do wybuchu powstania warszawskiego, dr Janczewski pozostaje w Warszawie i uczestniczy w pracach zabezpieczających archiwum, bibliotekę i zbiory geologiczne, a także materiały naukowe PIG.

W 1945 roku wraca do Krakowa, gdzie natychmiast  podejmuje współpracę z Krakowskim Oddziałem PIG, którą kontynuuje do 1952 roku.

W 1946 roku kończy opracowanie pn. Anomalie grawimetryczne na Kujawach z mapą 1:300000 oraz nową pracę pod tytułem Próba interpretacji anomalii grawimetrycznych Izbica-Kłodawa (w formie rękopisu).

W roku 1947 dr Janczewski  obejmuje kierownictwo Zakładu Geofizyki Stosowanej na Wydziale Górniczo-Mierniczym ówczesnej Akademii Górniczej w Krakowie. W tym okresie w latach 1948 i 1949 wydaje skrypt pn. Geofizyka, cz. I (grawimetria) i  Geofizyka, cz. II (sejsmologia).  W roku 1950 ukazuje się drukiem jego praca Zagadnienie wstrząsów podziemnych w Polskim Zagłębiu Węglowym i metody badania tych zjawisk.

W 1952 roku dr E. W. Janczewski zostaje kierownikiem Katedry Geofizyki Geologicznej i Oddziału Geofizyki na Wydziale Geologiczno-Poszukiwawczym Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, a w 1954  r. otrzymuje  tytuł naukowy profesora zwyczajnego.

W latach 1952–1959 prof. E.W. Janczewski poświęca się pracy dydaktycznej, opracowując i publikując podręczniki akademickie pn. Geofizyczne metody poszukiwawcze (1954) i Zarys sejsmologii ogólnej i stosowanej (1955). Jest także promotorem  pierwszych przewodów doktorskich w zakresie geofizyki stosowanej. Ze szkoły Profesora Janczewskiego wyszło ponad stu magistrów inżynierów geofizyków, stanowiących okoła dziewięćdziesiąt procent kadry naukowej, technicznej i poszukiwawczej w polskiej geofizyce po II wojnie światowej.

Równocześnie, obok pracy dydaktycznej, Profesor zajmuje się problematyką górnośląskich wstrząsów górniczych. Publikując prace dotyczące metod lokalizacji rozkładu przestrzennego ich ognisk i mechanizmu powstania, tym samym staje się prekursorem geofizyki górniczej w Polsce.

Dorobek naukowy Profesora to kilkadziesiąt prac opublikowanych w kraju i zagranicą.

Za całokształt pracy naukowej i dydaktycznej  prof. Edward Walery Janczewski został w 1956 roku odznaczony  Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski  i Medalem Dziesięciolecia.

Profesor Janczewski zmarł w Krakowie w dniu 24 sierpnia 1959 roku w wieku 72 lat.

Prof. dr hab. inż. Teresa Grabowska

Bibliografia

1. Kowalczuk J., 100-lecie Geofizyki Polskiej 1895-1995, Kraków 2001.

2. Kowalczuk J., Geofizyka w Geologii, Górnictwie i Ochronie Środowiska ,V Konferencja Naukowo-Techniczna, Jubileusz 50-lecia Nauczania Geofizyki w Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków 1999.

3. Małoszewski S., Śliwiński Z., Prof. Dr Edward Walery Janczewski (1887-1959), Wspomnienie pośmiertne, 1961.

4. Orkisz H., Prof. Dr Edward Walery Janczewski (wspomnienie pośmiertne). Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Annales de la Société Géologique de Pologne, t. XXXI, z. 1, Kraków 1961.